zkEVM – Một Cuộc Chiến Cận Kề Và Cơ Hội Cho Chúng Ta Ở Đâu

zkEVM là cụm từ cực kì nóng hổi trong thời gian gần đây khi mà nó cộng đồng đông đảo của thị trường crypto liên tục chia sẻ, bàn tán và dự phóng. Ngay cả KOLs lớn nhất thị trường crypto cũng bắt đầu nói về công nghệ zk là công nghệ cốt lõi của nền tảng zkEVM khiến cho rất nhiều đồng coin đang nghiên cứu và phát triển trong mảng này như LRC, Mina,... có sự tăng trưởng mạnh mẽ.

Nhưng bản thân mỗi người cần phải có một góc nhìn đúng về công nghệ zk nói chung và zkEVM nói riêng thì chúng ta mới có thể tận dụng kiến thức đó để nắm được xu hướng từ đó kiếm được lợi nhuận từ thị trường còn nếu không chúng ta vẫn chỉ là những người mãi chạy theo thị trường mà thôi.

Bai viết này của mình sẽ bao gồm một số các ý chính như sau:

• Tổng quan về zkEVM
• Các nền tảng zkEVM phổ biến trên thị trường crypto hiện nay
• Các các nền tảng zkEVM xây dựng hệ sinh thái
• Các cơ hội với các nền tảng zkEVM

Tổng Quan Về zkEVM

zkEVM là gì? Tác dụng của zkEVM như thế nào?

zkEVM là một máy ảo Ethereum hay còn gọi là EVM nhưng dành riêng cho các giải pháp Layer 2 sử dụng công nghệ zkRollup. Với zkEVM thì các dự án trên blockchain của Ethereum hay các blockchain EVM khác như BNB Chain, Polygon POS, Arbitrum, Optimism, Aurora, Avalanche C-Chain, Fantom,... có thể dễ dàng mở rộng sang các nền tảng zkRollup.

Trong bộ giải pháp Layer 2 thì chúng ta có giải pháp nổi bật và phổ biến nhất hiện nay là Rollup. Trong Rollup chúng ta chia thành 2 loại đó chính là:

• Optimistic Rollup với một vài cái tên đình đám như Arbitrum, Optimism, Boba Network, Metis,... thì bản thân các nền tảng Optimistic Rollup đã tương thích sẵn với EVM.
• zkRollup với một vài cái tên như StarkNet, zkSync, Scroll, Hermez, Taiko,... nhưng bản thân các nền tảng zkRollup lại không tương thích với EVM khi mà mỗi nền tảng sử dụng một ngôn ngữ lập trình riêng như StarkNet dùng Cairo, zkSync dùng zinc,....

Điểm yếu lớn nhất của các nền tảng zkRollup đó chính là khả năng không tương thích EVM chính vì vậy mà zkSync là lá cờ đầu trong việc phát triển zkEVM. Tuy nhiên, trong thị trường crypto chúng ta cũng có 2 định hướng phát triển rõ ràng là EVM đại diện nổi bật như BNB Chain, Polygon POS, Fantom, Celo, Aurora,... và non-EVM đại diện nổi bật như StarkNet, Solana, Cardano,...

Vậy zkEVM đơn thuần là tên gọi khác biệt cho EVM dành riêng cho các nền tảng zkRollup. Về mặt giá trị cốt lõi và giá trị sử dụng thì zkEVM khá tương đồng với các EVM trên thị trường.

Các Nền Tảng zkEVM Phổ Biến Trên Thị Trường Crypto Hiện Nay

zkSync - nền tảng đầu tiên giới thiệu về zkEVM

ZkSync đã phát hành mạng testnet công khai zkSync 2.0 vào tháng 2/2022 nhưng phải đến tháng 7 thì zkSync mới chính thức công bố roadmap cho zkEVM sau hơn 1 năm nghiên cứu và phát triển. Mặc dù đã hứa hẹn rất nhiều về việc sẽ đúng lộ trình vào sẽ khởi chạy mainet vào Q4/2022 nhưng dự ãn vẫn trễ deadline như một thói quen thông thường của họ.

Ở thời điểm hiện tại chúng ta đang ở giai đoạn cuối của Baby Alpha và giai đoạn này chỉ dành cho zkSync sử dụng và đến các giai đoạn tiếp theo chúng ta sẽ có:

• Baby Alpha: Dành cho chính ZkSync để thử nghiệm.
• Fair Onboarding Alpha: Là giai đoạn dành cho các dự án trên ZkSync có thể trải nghiệm trên chính nền tảng này.
• Full Launch Alpha: Là giai đoạn tất cả mọi người trong cộng đồng và cả dự án có thể tham gia trải nghiệm trên ZkSync.
• Improved Developer & User Experience: Là giai đoạn đội ngũ phát triển của zkSync sẽ tập trung vào việc cải thiện trải nghiệm cho các nhà phát triển lẫn người dùng trên mạng lưới của họ.

Ở thời điểm hiện tại, chúng ta đang ở rất gần giai đoạn gần cuối của zkEVM trên zkSync là Full Launch Alpha khi mà chúng ta có thể tham gia trải nghiệm dự. 

Trong tương lai, zkEVM của zkSync cũng sẽ open source giống như Polygon đang triển khai nhưng nó chỉ cung cấp khả năng tương tích EVM ở cấp độ ngôn ngữ. zkEVM của zkSync sẽ hỗ trợ các ngôn ngữ lập trình phổ biến trên Ethereum như Sodility và Vyber bên cạnh đó dự án hứa hẹn giới thiệu mô hình dynamic fee (phí động) dành cho các nhà phát triển trên zkSync.

Hiện tại đã có nhiều dự án đã thông báo hoặc chính thức triển khai trên zkSync như Uniswap, AAVE, Curve Finance, Chainlink, SushiSwap,... tất cả những DeFi hàng đầu dự kiến sẽ đều phát hành phiên bản của mình trên nền tảng này. Dự kiến hệ sinh thái zkSync sẽ cực kì sôi động trong thời gian sắp tới.

Scroll - Dự án vẫn trong giai đoạn khởi động

Scroll đã chính thức ra mắt Pre-Alpha Testnet từ thời điểm tháng 8/2022 với một số những con số khá nổi bật như này:

• Đã có hơn 397K địa chỉ mới được thành lập trên mạng lưới testnet.
• Đã có hơn 6.300 các hợp đồng thông minh được khởi chạy.
• Có hơn 600 token được triển khai trên mạng lưới
• Trung bình mỗi ngày có khoảng 32K giao dịch mỗi ngày.

Bên cạnh đó đã có nhiều dự án cũng đã triển khai trên Scroll bao gồm một số cái tên như Uniswap, Lens Protocol, The Graph, Safe, Multichain, Hop Protocol và Orbiter Finance.

Hiện tại Scroll chưa công bố lộ trình phát triển trong tương lai tuy nhiên với khởi đâu với nhiều sự ủng hộ đến từ các dự án DeFi nổi bật như Uniswap thì một tương lai khá sáng lạn đang chờ đợi Scroll ở phía trước. 

Taiko - zkEVM được Vitalik Buterin cực kì yêu thích

Taiko là một nền tảng zkRollup nổi lên trong thời gian gần đây khi tuyên bố mình sẽ là zkEVM có mức độ tương thích cao nhất trong thị trường crypto. Bản thân Taiko cũng phân loại các zkEVM thành 4 loại khác nhau bao gồm Type 1, Type 2, Type 2.5, Type 3 và Type 4.

Theo như nền tảng này chia sẻ thì ưu điểm chính của các zkEVM type 1 đó chính là bạn có thể trải nghiệm thoải mái mà không cần phải trả bất kì một chí phí nào. Tất cả những dòng code ở trên Ethereum bạn có thể chuyển sang Taiko mà không cần phải điều chính hay tinh chính những yếu tố nhỏ nhất. Khi mà dự án chuyển từ Ethereum sang Taiko thì hoàn toàn có thể chuyển sang các chuyển L1 hay các EVM tương đương.

Một số những cập nhật quan trọng của Taiko trong Q4/2022

Về khía cành Research và Development thì Taiko đã có nhiều cập nhật và nâng cáp mạng lưới. Bên cạnh đó, sự kiện quan trọng hơn cả đã chính là Taiko đã cho ra mắt Alpha  - 1 Public Testnet vào thời điểm 28/12/2022. Người dùng có thể tham gia testnet trên mạng lưới và nhận về POAP đại diện cho trải nghiệm của người dùng. Chương trình testnet này cũng sắp về cuối và dự án Alpha  - 2 Public Testnet sẽ sớm được ra mắt trong thời gian sắp tới.

Về cảm quan chung thì Taiko chưa có một lộ trình phát triển rõ ràng và chi tiết như zkSync tuy nhiên dự ãn vẫn có những bài viết cập nhật từng Quý trong việc phát triển sản phẩm, cộng đồng và hiện tại Taiko cũng đã open source của mình tới cộng đồng tương tự như Scroll hay Polygon Hermez.

Polygon Hermez - Polygon âm thầm phát triển zkEVM

Vào thời điểm tháng 7/2022, theo sau zkSync thì Polygon cũng đã công bố zkEVM tại sự kiện EthCC và ngay sau đó dự án cũng công bố mã nguồn mở của zkEVM này để cho tất cả cộng đồng có thể theo dõi. Cho tới tháng 10 cùng năm thì Polygon cũng đã chính thức cho ra mắt hình hài đầu tiên zkEVM của họ thông qua chương trình Polygon zkEVM Public Testnet tương tự như Scroll hay Taiko.

Tính đến thời điểm tháng 12/2022, đã có nhiều con số tích cực với chương trình Polygon zkEVM Public Testnet như hơn 10.000 địa chỉ mới được thành lập với tổng gần 22.000 transaction và nhiều thông số khác.

Tuy nhiên tính đến thời điểm hiện tại có 2 điều chưa rõ ràng với zkEVM của Polygon đó chính là:

• Lộ trình phát triển cho tới khi tiến tới Mainet. Điều này thì Polygon zkEVM có phần tương tự với Scroll và Taiko. Bên cạnh đó, dự án cũng chưa công bộ những cập nhật và phát triển của zkEVM trong Q4/2022.
• Hiện tại, cũng chưa rõ thông tin zkEVM của Polygon sẽ sử dụng bằng chứng nào để giải quyết các vấn đề liên quan đến giao dịch như SNARK, STARK hay Plonky 2.

Warp - Khó có thể coi là zkEVM

Warp được coi là một công cụ hơn là một zkEVM. Đây là một sản phẩm được phát triển bởi StarkWare - công ty được định giá $8B trong vòng kêu gọi vốn gần nhất. 

Warp được StarkWare sử dụng như một "google dịch" giúp các nhà phát triển có thể dịch từ Sodility sang Cairo tuy nhiên vẫn khả năng bảo mật, tính chính xác thì chưa được kiểm nghiệm. Có thể nói trong tất cả nền tảng zkRollup thì chỉ có duy nhất StarkNet là định hướng phát triển theo hướng non EVM có nghĩa là họ sẽ tập trung vào ngôn ngữ lập trình của riêng họ là Cairo.

Các Các Nền Tảng zkEVM Xây Dựng Hệ Sinh Thái

Hầu hết các EVM nói riêng và zkEVM nói chung trong quá trình xây dựng hệ sinh thái sẽ bao gồm 2 yếu tố chính:

• Mối quan hệ với các DeFi hàng đầu trên Ethereum. Đó chính là làm sao để có thể kéo Uniswap, Curve Finance, AAVE,... sang với nền tảng của mình bởi vì các nền tảng này có một lượng người dùng và fan rất lớn khi các nền tảng này đến với một zkEVM nào đó thì chắc chắn sẽ có người dùng đi theo và người dùng sẽ đông hơn nữa nếu như có thêm incentives. Một số case thành công ấn tượng như Avalanche C Chain, Optimism, Polygon,...
• Lôi kéo các developers giỏi về hệ sinh thái của mình có thể là thông qua grant, hackathon online, offline, global,... Bên cạnh đó phải xây dựng một môi trường cởi mở và đầy đủ các cộng cụ cho các nhà phát triển.

Minh tin tưởng khá cao rằng nền tảng zkEVM đầu tiên mà triển khai bài bản thì sẽ là nền tảng thành công nhất và các nền tảng zkEVM tiếp theo sẽ chia chiếc bánh còn lại. Tương tự như trong Optimistic Rollup hiện tại thì Arbitrum đang dẫn đầu, bám ngay ở phía sau chính là Optimism và ở xa hơn nữa đó chính là Boba Network hay Metis. 

Các Cơ Hội Với Các Nền Tảng zkEVM

Tuy các dự án zkEVM mới đang trong thời điểm bắt đầu nhưng chúng ta đã có thể nhìn thấy một số những cơ hội đối với các nền tảng này như:

• Retroactive: Có thể nói đây là cơ hội rõ ràng nhất mà ai cũng có thể nhìn ra khi mà các nền tảng zkEVM thường kêu gọi một số vốn tương đối lớn bên cạnh đó các dự án đang trong quá trình testnet. Mình nghĩ mọi nugời nên tham gia trải nghiệm testnet để có cơ hội nhận retroactive từ phía dự án. 
• Công việc: Đây hầu hết là các dự án mới nên cơ hội công việc crypto đối với người dùng và các nhà đầu tư là rất nhiều. Mọi người có thể tham gia discord của dự án đễ hỗ trợ và có thể nhận role MOD trong tương lai có khả năng dự án sẽ có phần thưởng cho những người đóng góp vào sự phát triển của dự án từ sớm. Bên cạnh đó, có nhiều công việc yêu cầu cao hơn như Ambassador, Community Manager,... Hiện tại có dự án Taiko đang mở form để mọi người có thể tham gia trở thành của Ambassador.
• Đầu tư: Có thể thấy rằng cơ hội để buy & hold ở thời điểm hiện tại là không nhiều. Tuy nhiên, trên mỗi hệ sinh thái đặc biệt là zkSync và StarkNet bắt đầu hình thành những mảnh ghép DeFi đầu tiên tuy nhiên cũng chưa có quá nhiều innovation. Nhưng chúng ta hoàn toàn có thể quan sát từ sớm để nhận biết dấu hiệu dòng tiền và fomo từ thị trường từ đó xác định điểm ra và điểm vào một cách tối ưu nhất.

Mọi người có thể tìm kiếm hidden gem trên hệ sinh thái StarkNet trong bài viết: Tổng Hợp Những Dự Án Tiềm Năng Trên Hệ Sinh Thái StarkNet.

Một số những testnet bạn nên tham gia như Cơ Hội Nhận Airdrop Khủng Khi Tham Gia Testnet Taiko Layer 2 và Tham gia Testnet tìm kiếm cơ hội airdrop với Scroll.

Còn theo góc nhìn của mình ở thời điểm hiện tại các nền tảng zkEVM thật sự chưa có điều gì để thu hút dòng tiền từ thị trường chung, dự án chưa mainet, các dự án vẫn trong quá trình phát triển và nâng cấp thì việc các dự án này có được sự tăng trưởng mình đánh giá hoàn toàn không bền vững. Và với các xu hướng không có tính bền vững thì mình sẽ không tham gia vào thời điểm này.

Chỉ khi nào dự án đã mainet bên cạnh đó các mảnh ghép về DeFi hay NFT dần hình thành rồi các mảnh ghép về cơ sở hạ tầng phải đầy đủ thì lúc đó một hệ sinh thái mới có thể đón nhận và lưu trữ dòng tiền.