Zama đang nổi lên như một trong những dự án hạ tầng quan trọng nhất trong nhóm Execution Privacy nhờ khả năng đưa công nghệ Fully Homomorphic Encryption (FHE) vào Blockchain công khai. Trong thời gian gần đây, Zama đã thu hút nhiều sự chú ý khi sẽ chính thức mở bán Public Sale vào tháng 01/2026. Vậy chi tiết Zama có gì đặc biệt và liệu có nên tham gia Public Sale của Zama, hãy cùng Hak Research tìm hiểu chi tiết trong bài viết này nhé

Tổng Quan Về Zama

Zama là gì?

Zama là một dự án hạ tầng tập trung vào việc mang lại quyền riêng tư cấp độ cao cho các Blockchain công khai thông qua công nghệ Fully Homomorphic Encryption (FHE). Đây là một bước tiến mang tính đột phá bởi FHE cho phép các Smart Contract thực thi trực tiếp trên dữ liệu được mã hóa mà không cần giải mã, đảm bảo thông tin người dùng luôn được bảo vệ trong suốt quá trình xử lý. Với cách tiếp cận này, Zama hoạt động như một lớp bảo mật bổ sung nằm phía trên các mạng lưới Blockchain hiện tại thay vì trở thành một L1 hay L2 mới. Điều đó có nghĩa là bất kỳ Token, Smart Contract hay ứng dụng phi tập trung nào cũng đều có thể được nâng cấp thành phiên bản Confidential mà không cần chuyển sang Chain khác hoặc phụ thuộc vào cầu nối.

Trong  mô hình của Zama, người dùng có thể tiếp tục sử dụng các tài sản quen thuộc như Stablecoin nhưng ở dạng mật hóa hoàn toàn. Số dư, lịch sử giao dịch và số lượng chuyển đều được giữ bí mật song vẫn nằm trên mạng gốc Ethereum. Các giao thức DeFi, NFT hay sản phẩm RWA cũng có thể áp dụng lớp bảo mật này để che giấu dữ liệu nhạy cảm mà không làm giảm tính minh bạch hay khả năng xác minh của toàn bộ hệ thống. Tất cả việc mã hóa và giải mã này đều diễn ra nhờ hệ thống Operator và mạng lưới MPC ngưỡng, được thiết kế để đảm bảo an toàn dưới mọi dạng tấn công.

Nhìn chung, Zama đại diện cho một hướng đi mới của Blockchain khi không phải tạo ra Chain mới mà là nâng cấp bảo mật cho toàn bộ mạng lưới hiện có. Nếu tầm nhìn HTTPS cho Blockchain trở thành hiện thực, Zama có khả năng trở thành lớp hạ tầng tiêu chuẩn mà hầu hết các ứng dụng Onchain đều phụ thuộc trong giai đoạn phát triển tiếp theo của ngành

Đội ngũ phát triển

Zama có đội ngũ phát triển lên tới 96 người với khoảng 37 PhD Holders từ nhiều quốc gia khác nhau. Trong đó các thành viên cốt lõi bao gồm:

  • Rand Hindi - Co Founder & CEO: Tốt nghiệp BSc Computer Science và PhD về Bioinformatics. Trước Zama, Rand từng phát triển một Startup AI/Privacy (với tên Snips và sau này được Sonos mua lại) và đã sớm tham gia xây dựng các dự án liên quan đến Privacy và AI. Rand mang tinh thần Privacy là mặc định vào dự án Zama và coi bảo mật không phải là một tính năng thêm mà là một thành phần cốt lõi
  • Pascal Paillier - Co Founder & CTO: Một nhà mật mã học nổi tiếng, Pascal từng phát minh ra sơ đồ mã hóa Paillier - một trong những Additive Homomorphic Encryption Scheme kinh điển được sử dụng rộng rãi. Với bề dày nhiều năm nghiên cứu mật mã, Pascal mang vào Zama để phát triển các tính năng cốt lõi
  • Jeremy Bradley-Silverio Donato - COO: Phụ trách vận hành, tổ chức nội bộ, phát triển hệ sinh thái và hỗ trợ phát triển cộng đồng/Developer Network của Zama. 

Mô Hình Kiến Trúc

Công nghệ cốt lõi: Fully Homomorphic Encryption (FHE)

Fully Homorphic Encryption (FHE) là một công nghệ mật mã cho phép hệ thống tính toán trực tiếp trên dữ liệu đã được mã hóa mà không cần giải mã. Điều này có nghĩa là toàn bộ quá trình xử lí từ Input, Logic bên trong Smart Contract đến OutPut đều diễn ra trong trạng thái được bảo vệ tuyệt đối. Với tính chất này, FHE mang lại mô hình bảo mật End To End thực sự nơi dữ liệu không bao giờ bị phơi lộ trong bất kì bước trung gian nào

Khác với ZK Proof vốn chỉ chứng minh một số thuộc tính mà không tiết lộ dữ liệu gốc, FHE cho phép thực thi Logic hoàn chỉnh trên dữ liệu mã hóa điều mà ZK không làm được. So với MPC, FHE không yêu cầu nhiều bên cùng tham gia tính toán và nhờ đó tránh được chi phí vận hành lớn, độ trễ cao như vấn đề mở rộng hệ thống. Trong khi đó, TEE dựa nhiều vào phần cứng đặc thù khiến nó phụ thuộc nhà sản xuất và đối diện với các dạng tấn công vật lí cũng như lỗi phần cứng. FHE vượt trội hơn khi không cần tin cậy phần cứng và hoàn toàn dựa trên nền tảng mật mã học.

Tuy nhiên trong nhiều năm, FHE được xem là công nghệ đẹp nhưng không thể ứng dụng, chủ yếu do tốc độ xử lí quá chậm để dùng trong môi trường Blockchain hay Smart Contract. Tuy nhiên, Zama đã đạt được những bước tiến đáng kể khi chỉ trong vòng 5 năm, hiệu năng xử lí FHE đã tăng từ mức 0.2 TPS lên 20 TPS trên CPU - mức cải thiện lên đến 100 lần. Trong những năm tới, Zama tiếp tục đặt tham vọng tăng hiệu năm lên 500 - 1000 TPS vào năm 2026 và vượt mốc 100000 TPS vào năm 2027 - 2028. 

Ngoài ra, để thực hiện hóa tầm nhìn Smart Contract xử lí dữ liệu mã hóa thì Zama đã xây dựng FHEVM - không chỉ là một thư viện đơn lẻ mà là một bộ Framework hoàn chỉnh với những thành phần chính như:

  • FHEVM Solidity Library: Cho phép nhà phát triển viết Smart Contract bảo mật bằng chính Solidity - ngôn ngữ quen thuộc nhất trong thế giới EVM, điều này giúp giảm rào cản của các nhà phát triển khi họ không cần học thêm ngôn ngữ mới 
  • Coprocessors: Thực thi các phép tính FHE Offchain một cách song song để giảm tải cho mạng, tăng tốc độ và tối ưu chi phí

FHEVM mang đến sự linh hoạt cao trong thiết kế ứng dụng khi nhà phát triển có thể bật tắt lớp bảo mật tùy theo nhu cầu Logic tương tự như các trang Web chọn sử dụng HTTP hay HTTPS. Ngoài ra, điểm mạnh lớn nhất của FHEVM là khả năng Plug and Play với toàn bộ hệ sinh thái EVM mà không yêu cầu xây dựng Chain mới. Các loại dữ liệu mã hóa như euin8-256, ebool, ebytes hay eaddress đều được hỗ trợ đầy đủ cho phép Developer thiết kế Smart Contract phức tạp mà vẫn giữ được tính bảo mật tuyệt đối. Gas Cost trong hệ thống được thiết kế để ổn định và dễ dự đoán, giảm áp lực cho người dùng và tránh các bất lợi thường gặp trong môi trường Blockchain.

Zama Protocol - Lớp bảo mật cho Blockchain công khai

Zama Protocol là lớp bảo mật chuỗi chéo được thiết kế để hoạt động trực tiếp trên các mạng lưới hiện tại như Ethereum, Arbitrum, Optimism, Base, Avalanche và thậm chí là Solana vào năm 2026. Cách tiếp cận này cho phép Zama bổ sung quyền riêng tư cho những Blockchain công khai mà không cần xây dựng cơ sở hạ tầng mới hoặc yêu cầu người dùng phải chuyển đổi tài sản sang một mạng riêng biệt

Khi tích hợp với Zama, bất kì loại tài sản Onchain nào từ Token, NFT cho đến toàn bộ Smart Contract đều có thể được chuyển đổi thành phiên bản Confidential với dữ liệu được mã hóa hoàn toàn. Điều đặc biệt quan trọng là tính bảo mật có thể lập trình giúp nhà phát triển có thể xác định chính xác ai được phép giải mã, trong hoàn cảnh nào và điều kiện ra sao. Điều này giúp Zama trở thành giải pháp linh hoạt, phù hợp cho cả người dùng cá nhân lẫn tổ chức yêu cầu quyền kiểm soát dữ liệu chặt chẽ

Vì vậy, Zama Protocol phù hợp với đa phần các ứng dụng và xu hướng ở thời điểm hiện tại:

  • Trong thanh toán: Stablecoin có thể trở thành Confidential Stablecoin giải quyết vấn đề minh bạch quá mức của USDT hay USDC trên các Blockchain hiện nay nơi mọi số dư và lịch sử giao dịch đều bị công khai hoàn toàn. Không chỉ vậy, các yêu cầu AML/KYC có thể được lập trình và tích hợp trực tiếp trong Token, đảm bảo sự cân bằng giữa quyền riêng tư và tuân thủ quy định
  • Trong lĩnh vực DeFi: Mở ra khả năng sáng tạo nhờ chống MEV hoàn toàn, loại bỏ rủi ro về Front - Running hoặc Sandwich Attack. Các sản phẩm vay thế chấp có thể triển khai theo mô hình Private Lending nơi tài sản thế chấp được ẩn danh nhưng vẫn có thể xác minh tính hợp lệ. Các mô hình giao dịch như Dex, AMM hay định giá quyền chọn cũng có thể được xây dựng dưới dạng Confidential duy trì tính cạnh tranh mà không công khai vị thế giao dịch cho toàn bộ thị trường
  • Trong RWA: Những tài sản như trái phiếu, cổ phiếu hay Treasury có thể giao dịch trên Blockchain công khai mà vẫn bảo mật toàn bộ dữ liệu nhạy cảm liên quan đến định danh, khối lượng hoặc lịch sử giao dịch. Khả năng này giúp Zama trở thành cấu nối giữa thị trường truyền thống và Blockchain nơi quyền riêng tư là yêu cầu bắt buộc.
  • ....

ZAMA - Trung Tâm Vận Hành Của Toàn Bộ Hệ Sinh Thái

Token ZAMA được thiết kế để trở thành nhiên liệu vận hành cho toàn bộ lớp bảo mật dựa trên FHE. Mặc dù Token ZAMA không được dùng để trả Gas cho Smart Contract, nó lại đóng vai trò trung tâm trong việc thanh toán các hoạt động liên quan đến mã hóa và xử lí dữ liệu bảo mật. Theo đó, khi người dùng gửi dữ liệu mã hóa vào Contract, yêu cầu xác minh Encrypted Input, thực hiện yêu cầu giải mã hoặc đẩy Ciphertext qua các cầu nối bảo mật, tất cả những bước này đều tiêu tốn phí trả bằng Token ZAMA. Đồng thời, Token cũng là công cụ Staking dành cho Validator và Operator trong mạng, đảm bảo họ có động lực duy trì hiệu suất và bảo mật của hệ thống

Một điểm đặc biệt trong thiết kế Tokenomics của Zama là mô hình phí kiểu Burn - Mint. Toàn bộ phí trả bằng ZAMA trong quá trình hoạt động của mạng đều được Burn vĩnh viễn, tạo ra áp lực giảm cung trực tiếp mỗi khi có người dùng sử dụng dịch vụ. Ngược lại, phần phần thưởng dành cho Validator và Operator sẽ được Mint theo một lịch phát thải cố định với mức Inflation ban đầu khoảng 5% mỗi năm. Cách thiết kế này giúp cân bằng giữa bảo mật mạng và giá trị token: nếu lượng phí Burn vượt quá lượng token được Mint thì tổng cung sẽ giảm ròng theo thời gian biến ZAMA trở thành tài sản có thể mang tính giảm phát. Điều này đặc biệt phù hợp với kỳ vọng dài hạn khi Usage của FHE tăng mạnh.

Phí vận hành trên Zama không tính theo số lượng Zama cố định mà được định giá theo USD. Một Oracle sẽ liên tục cập nhật giá thị trường của ZAMA để điều chỉnh lượng Token phải trả sao cho chi phí người dùng không bị ảnh hưởng bởi biến động giá. Điều này giúp dApps, doanh nghiệp hoặc các ứng dụng tài chính sử dụng Zama có thể dự toán chi phí ổn định. Ngoài ra, hệ thống còn triển khai cơ chế giảm phí theo Volume khi người dùng hoặc ứng dụng phát sinh lượng giao dịch lớn, mức giảm giá có thể vượt 80%. Nhờ vậy, chi phí cho một giao dịch chuyển token ở dạng Confidential được giữ trong khoảng rất rẻ từ 0.008 - 0.8 USD tùy độ phức tạp và mức Volume. So với chi phí chứng minh ZK, chi phí MCP hoặc chi phí xử lí trong môi trường TEE thì mức giá này thấp hơn rất nhiều và tạo lợi thế cạnh tranh rõ rệt.

Liệu Có Nên Tham Gia Public Sale ZAMA

Chi tiết về quá trình mở bán

Từ ngày 12 - 15/01/2026, Zama sẽ triển khai mở bán Public Sale ZAMA và người dùng có thể đăng kí trước bắt đầu từ ngày 24/12/2025. Theo đó, tổng cộng 10% tổng cung ZAMA sẽ được mở bán và toàn bộ số token phân phối qua phiên đấu giá đều Unlock 100% tại TGE. Mức Floor FDV đặt ở mức 55 triệu USD và không có giới hạn cho mức giá trần, phiên đấu giá diễn ra trên nền tảng chính thức auction.zama.org

Cơ chế đấu giá được thiết kế theo mô hình Sealed Bid Dutch Auction, sử dụng chính công nghệ FHE của Zama để mã hóa thông tin và đảm bảo tính công bằng tuyệt đối. Đây là cách thức hoạt động:

  • Giai đoạn 1 - Shield Stablecoins: Để tham gia đấu giá ZAMA, người dùng phải có Confidential Stablecoins bằng cách mã hóa USDC/USDT/DAI trên Ethereum. Điểm đặc biệt là token vẫn nằm trong ví mọi người, không bị khóa và vẫn dùng bình thường. Zama chỉ mã hóa để đảm bảo Bidding được mã hóa hoàn toàn để không ai có thể theo dõi Onchain được
  • Giai đoạn 2 - Đặt giá thầu (12 - 15/01/2026): Khi phiên đấu giá bắt đầu, mọi người sẽ có 4 ngày để đặt giá thầu trong đó mỗi giá thầu bao gồm một mức giá và số lượng Token ZAMA mà mọi người muốn mua. Giá thì được công khai nhưng số lượng thì riêng tư và không ai có thể biết mọi người đang đấu giá 1 hay 1000 Token ở mức giá đó. Người dùng có thể gửi bao nhiêu giá thầu tùy thích bắt đầu từ mức tăng dần 0.005 USD tương ứng với FDV 55 triệu USD và mọi người có thể hủy chúng bất cứ lúc nào trong phiên đấu giá
  • Giai đoạn 3 - Tính giá Clearing Price và phân bổ token: Sau khi đấu giá kết thúc, hệ thống sẽ lấy tất cả các Bid sau đó sắp xếp theo giá từ cao xuống và lấp đầy dần cho đến khi hết 10% Token Allocation. Clearing Price là mức giá thấp nhận được chấp nhận và những ai Bid cao hơn Clearing Price nhận đủ số lượng Bid những được Refund phần chênh lệch giá vì họ sẽ được mua ở giá Clearing Price. Những ai Bid đúng giá Clearing Price sẽ nhận lượng token tương ứng và có thể Refund phần dư nếu mở bị bị Oversub. Những ai Bid thấp hơn giá Clearing Price sẽ không mua được Token
  • Giai đoạn 4 - Phân bổ (20/01/2026): Người dùng sẽ Claim Token ZAMA và nhận Refund phần dư. Tất cả token ZAMA đều được Unlock 100% tại TGE.

Để mình đưa ra một ví dụ để mọi người có thể hiểu hơn về cách đấu giá của ZAMA:

Zama Protocol bán 1000 Token ZAMA và có 3 người tham gia đấu giá bao gồm Alice, Bod và Charlie. Khi giai đoạn đặt giá thầu bắt đầu:

  • Alice trả giá 400 Token với giá 5 USD mỗi Token tương ứng với 2000 USD cho lượng Token đó
  • Bod trả giá 600 Token với giá 4 USD mỗi Token tương ứng với 2400 USD cho lượng Token đó
  • Charlie trả giá 300 Token với giá 3 USD mỗi Token tương ứng với 900 USD cho lượng Token đó

Khi kết thúc phiên đấu giá, Smart Contract sẽ chuyển từ giá thầu cao nhất sang giá thầu thấp nhất để phân bổ Token cho mỗi người tham gia:

  • Alice là người trả giá cao nhất nên nhận đủ 400 Token. Lúc này chỉ còn 600 Token để phân bổ
  • Bod là người trả giá cao thứ hai nên nhận 600 Token và hiện tại không còn token nào để phân bổ. Do đó, giá Clearing Price là giá Bod trả tức là 4 USD cho mỗi Token
  • Giá thầu Charlie thấp hơn giá thanh toán nên ko nhận được phân bổ nào

Đến giai đoạn thanh toán, Alice, Bob và Charlie có thể yêu cầu Token và hoàn tiền:

  • Alice nhận được 400 Token ZAMA và khoản hoàn lại là 400 USD tương ứng với sự chênh lệch giữa số tiền Alice đã trả là 5 USD cho mỗi token và giá Clearing Price là 4 USD cho mỗi Token tức là Alice chỉ phải mua ở giá 4 USD thay vì 5 USD
  • Bod nhận được 600 Token ZAMA và không được hoàn lại tiền 
  • Charlie không nhận được Token ZAMA và được hoàn lại 900 USD

Liệu có nên tham gia Public Sale của ZAMA

Để trả lời câu hỏi này trước tiên hãy cùng mình đi vào những vấn đề, rủi ro phải đối mặt:

  • Đầu tiên là việc Zama mở bán Public Sale lên tới 10% tổng cung và trong bối cảnh thị trường ở thời điểm hiện tại thì những người tham gia sớm có xu hướng chốt lời điều này khiến giá giảm sâu ngay khi TGE và nếu không có đủ thanh khoản để giữ giá thì mọi người xả sau có thể không đạt được lợi nhuận tương xứng, thậm chí còn bị lỗ
  • Tiếp theo là mô hình đấu giá Sealed Bid Dutch tưởng chừng như công bằng nhưng khi mọi người Fomo hoặc có các Whale tham gia thao lúng đẩy giá Clearing Price lên cao thì nếu mọi người cố gắng đặt mức giá cao hơn để được mua sẽ có nguy cơ đu đỉnh 
  • Một rủi ro quan trọng khác là tokenomics chưa được công bố đầy đủ. Cho đến thời điểm tiến hành Public Sale, tổng cung cuối cùng vẫn chưa được xác nhận và lịch mở khóa cho Team, Investor hay Advisor cũng chưa được công bố minh bạch. Điều này khiến người tham gia chưa thể đánh giá chính xác áp lực cung – cầu trong trung và dài hạn cũng như chưa ước lượng được các giai đoạn có thể xảy ra áp lực bán đáng kể sau TGE
  • Cuối cùng, Zama vẫn chưa có dữ liệu hoạt động thực tế từ Mainnet. Tất cả những con số hiện có đều đến từ Testnet nơi môi trường thường lý tưởng hơn, không chứa rủi ro kinh tế thực và không phản ánh hoàn toàn hành vi người dùng. Việc chưa có Production Data đồng nghĩa với việc Zama chưa kiểm chứng đầy đủ khả năng mở rộng, độ ổn định và chi phí vận hành khi bước vào môi trường Onchain thực tế

Bên cạnh những rủi ro kể trên thì vẫn có những điểm cực kì hấp dẫn ở Public Sale của Zama:

  • Đầu tiên chính là việc giam vốn nhanh từ khi diễn ra đấu giá là ngày 12 đến ngày TGE là 20 là 7 ngày. Người tham gia không phải chờ đợi quá lâu để hi vọng kiếm lợi nhuận từ Public Sale của ZAMA
  • Trong bối cảnh thị trường đang gặp nhiều khó khăn như ở thời điểm hiện tại thì người dùng bớt Fomo vào những đợt mở bán Public Sale như này và chúng ta có thể kì vọng mức Clearing Price thấp đặc biệt khi Zama đã huy động thành công tới 130 triệu USD từ các VC hàng đầu như Pantera Capital, Multicoin Capital,... và mức định giá vòng cuối lên tới 1 tỉ USD

Vì vậy, chiến thuật của mình là đặt giá thầu ở một mức giá mình cho là hợp lí (dựa vào giá Pre market - nếu có) chứ không Fomo khi giá Clearing Price được đẩy lên mức quá cao vì khi đó có nhiều rủi ro trong khi mức lợi nhuận đạt được lại không tương xứng.

Tổng Kết

Zama mang đến một hướng tiếp cận đột phá cho quyền riêng tư Onchain bằng cách áp dụng FHE vào chính các Blockchain công khai thay vì tạo ra hệ sinh thái mới. Công nghệ này cho phép dữ liệu người dùng được bảo mật tuyệt đối nhưng vẫn có thể xử lý đầy đủ, giúp Zama trở thành giải pháp lý tưởng cho DeFi chống MEV, thanh toán riêng tư, giao dịch RWA và các ứng dụng yêu cầu tính bảo mật cao của tổ chức. Public Sale theo mô hình Sealed Bid Dutch Auction tạo ra cơ chế phân phối minh bạch nhưng vẫn tồn tại các rủi ro ngắn hạn như áp lực thanh khoản, biến động Clearing Price và tokenomics chưa công bố đầy đủ. Trên đây là tất cả thông tin mình muốn chia sẻ